نشسـت دینی ـ فلسفی دیداری تازه با حافظ : شرح یک غزل با پخش آیاتی از قرآن کریم، سرود ملی جمهوری اسلامی ایران و کلیپ معرفی کتابخانه در ساعت 16 یکشنبه 19 مهر 1396 آغاز شد.
در این جلسه پروفسور همتی اهمیت اندیشه‌های حافظ، راز ماندگاری حافظ، نقش حافظ در فرهنگ ایرانی و هویت ایرانی را مورد بررسی قرار دادند که خلاصه آن به این شرح است:
شناخت حافظ بر غنای زبان فارسی و فهم ما از معارف دینی ـ اسلامی می‌افزاید و درس‌های اخلاقی و نکات معرفتی و حتی نوعی جهان‌بینی اجتماعی و انتقادی به ما ارائه می‌دهد و از طرفی ما امروز نیاز به نگاه حافظی و نگاه حافظانه به ریاستیزی و گسترش آزادگی در زندگی دینی داریم. به این دلایل و بسیاری دلایل دیگر که مجال تشریح‌شان در اینجا نیست ما به شدت محتاج شناخت حافظ و دیدگاه‌های او هستیم.
از سویی در روزگار ما حافظ مورد تحریف قرار گرفته است کسانی او را تا حدّ یک قدّیس و اولیاء‌ا.. بالا برده‌اند و اشعار او را و هرچه گفته است به عرفان و عالم بالا ربط داده‌اند و برعکس آن، کسانی او را یک ملحد بی‌دین فاسق شرابخوار معرفی کرده‌اند. به نظر من هر دو دیدگاه خطا است. حافظ یک فرد زمینی، عصیانگر، با تمام محدودیتها و نیز غرایز انسانی بوده و چه‌بسا در برهه‌ای باده نوشیده، در عین حال اهل مکاشفات و رازدانی، سرسپرده قرآن و برخوردار از بعضی حالات عرفانی و بسیار شیفته خاندان وحی بوده است. او یک مسلمان سنّی مذهب معتقد به اشاعره، فقه شافعی (که خیلی به شیعه نزدیک بوده و محبّ خاندان وحی هستند)، و دارای گرایش‌های شیعی بوده و با مباحث عرفان نیز کاملاً آشنا بوده است. باید داوری معتدلی در مورد حافظ داشته باشیم و از افراط و تفریط پرهیز کنیم.
ما در مورد زندگی حافظ اطلاعات اندکی داریم و شگفت است که شخصیتی که چند قرن فرهنگ ما در ایران زمین را تحت تأثیر قرار داده و در فرهنگ ما رسوخ کرده است و بسیاری از اشعار او به صورت ضرب‌المثل در آمده است، کمترین آگاهی را از زندگی او داریم. بعضی استادان او کتابهایی را که درس گرفته از طریق مقدمۀ محمد گلندام بر دیوان او می‌دانیم ولی اطلاعات ما در مورد او بسیار مختصر و مجمل است و حتی نام پدر و مادر حافظ را نمی‌دانیم فقط اینکه نامش شمس‌الدین محمد بوده و حافظ لقب اوست. در مورد عرفان حافظ می‌توان از اصطلاحات «استیس» کمک گرفت که از یک لحاظ عرفان را به دو قسم تقسیم می‌کند:
1- عرفان آفاقی که همان توجه و تمرکز عارف معطوف به بیرون است.
2- عرفان انفسی که همان توجه و تمرکز عارف معطوف به درون است.
و در دیوان حافظ هر دو گونه عرفان را می‌توان دید. بعلاوه عرفان حافظ رندانه هم هست. مفهوم رند پیش از حافظ در آثار ادبی ما بکار رفته ولی بدست حافظ دچار تحول شده و حافظ مانند سنگتراش متبحری این مفهوم را صیقل داده است. رند حافظ با تلقی دیگران از رند تفاوت دارد و خاص خودش است و شخصیتی چند بُعدی است که هم بی‌پروا و لاابالی است و هم فروتن، قانون‌گریز و نظم‌ناپذیر، آزاده و بی‌تعیّن، تهیدست، فروتن.
پاره‌ای محققان معاصر غزل‌های حافظ را به سه دسته تقسیم کرده‌اند: 1) عارفانه 2) عاشقانه 3) رندانه
حافظ فقط غزل‌های عارفانه نداشته و به مباحث اجتماعی و اوضاع روزگار خود نیز نپرداخته است. دیوان او را «دیوان عشق» خوانده‌اند و مسئله عشق از موضوعات معدودی از اشعار اوست ولی او تنها به عشق الاهی و معنوی نظر ندارد و به عشق زمینی و مجازی نیز توجه کرده است.
نکته دیگر اینکه در دیوان حافظ دست برده شده (تحریف شده است). علاوه بر ویرایش مستمری که خود او در مورد اشعارش داشته در طول تاریخ نیز اشعارش دستکاری شده است، کرده است. حافظ دائماً دیوان را تأمل می‌کرده و دائماً ویرایش می‌کرده و با آن می‌زیسته است. بعلاوه برخلاف بعضی شاعران،حافظ قهرمان صنعت ایهام است اشعار او خاصیت تأویل‌پذیری شدیدی دارند و به همین سبب برای شرح و تفسیر اشعارش تخصص لازم است و کار هر ابجدخوان نوپای مکتب‌گریز نیست.
برای شرح دیوان حافظ تسلط به علوم بلاغی، علوم قرآنی، فلسفه، ادبیات، ذوق شعری و معارف اسلامی لازم است یعنی هم باید تسلط به معارف اسلامی (قرآن و حدیث) داشت و هم به تاریخ ادبیات فارسی و عربی و دواوین شعری (تجسس در دواوین ادب) لازم است زیرا حافظ با شعر عرب کاملاً آشنا بوده است در عین حال فردی خداباور و معاداندیش بوده است و تصور ملحدانه‌ای که برخی معاصران از او ترسیم کرده‌اند از بُن خطاست. او اهل دعای سحر و درس قرآن بوده است ولی دشمن بی‌عملان، ریاکاران و زُهدفروشان بوده است.
دکتر همتی سپس به شرح مختصر غزل (152) حافظ به عنوان یک نمونه غزل عرفانی پرداخت.
در ازل پرتو حسنت ز تجلّی دم زد
عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد
جلوه‌ای کرد رخت دید ملک عشق نداشت
عین آتش شد از این غیرت و بر آدم زد
این غزل یک نمونه از اشعار عمیقاً عرفانی است که ذوق عرفانی علاوه بر ذوق ادبی دارد. این غزل عالی‌ترین، عمیق‌ترین، دقیق‌ترین، دشوارفهم‌ترین، حکیمانه‌ترین و معنی‌شناسانه‌ترین غزل دیوان اوست که سرشار از مضامین فلسفی هم هست و به داستان خلقت آدم نیز اشاراتی دارد.
ایشان سپس به تفسیر عرفانی الفاظ و تعابیر بکار رفته در این غزل پرداخت و کوشید تا نمونه‌ای از رویکرد و نگاه عرفانی و دینی حافظ را به دست دهد.
پرسش و پاسخ پس از سخنرانی انجام شد. این نشست ساعت 18 به پایان رسید.
برای شنیدن فایل صوتی این نشست اینجا کلیک کنید.